Αρχαία Πόλη της Κύρρου στην Αραβησσό Πέλλας
Η ακρόπολη της αρχαίας Κύρρου και η οχυρωμένη πόλη της πρωτοβυζαντινής εποχής βρίσκεται νότια της Αραβυσσού, στη θέση του χωριού «Παλαιόκαστρο» που εγκαταλείφτηκε το 1927. Η Κύρρος αναφέρεται ως πόλη ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. (Θουκυδίδης, 11, 100, 4). Η πόλη άκμασε ιδιαίτερα κατά τα ελληνιστικά χρόνια και συγκαταλέγεται ανάμεσα στις μεγάλες πόλεις της Κάτω Μακεδονίας, όπως ήταν η Βέροια, η Μίεζα, η Έδεσσα, η Σκύδρα, η Πέλλα και ο Ευρωπός. Η Εγνατία Οδός περνούσε σε απόσταση 3χμ. περίπου νότια από την αρχαία πόλη.
Εκεί υπήρχε σταυροδρόμι και σταθμός για την αλλαγή των αλόγων. Ο σταθμός στην περιοχή Ν-ΝΔ της πόλης στη θέση «Κάτω Βούδριστες» έχει εν μέρει ανασκαφεί πρόσφατα. Η αρχαία πόλη εκτεινόταν Β, ΒΑ και ΒΔ της ελληνιστικής ακρόπολης. Το ελληνιστικό τείχος της νότιας πλευράς της ακρόπολης ήταν κτισμένο με μεγάλες λιθοπλίνθους από το κοντινό λατομείο ασβεστολίθου του Πάικου. Το ονομαστό ιερό της Αθηνάς Κυρρεστίδας, στο οποίο ο Αλέξανδρος σκόπευε να ιδρύσει μεγαλοπρεπή ναό (Διόδωρος, XVIII, 4), πρέπει να βρίσκεται στο ΝΔ τμήμα της ακρόπολης. Αυτό διαπιστώνεται από την ύπαρξη πώρινων αρχιτεκτονικών μελών ναού δωρικού ρυθμού (κιονοκράνων, τριγλύφων και μετοπών) στο χώρο, καθώς και στα δυτικά της ακρόπολης. Χαμηλότερα στο επίπεδο έδαφος δυτικά της ακρόπολης, που περιβάλλεται από δύο ρέματα, ανασκάφτηκε τμήμα ρωμαϊκού λουτρού με υπόκαυστα. Στην ακρόπολη βρέθηκε μαρμάρινη ενεπίγραφη στήλη, η οποία φέρει ψήφισμα, που αφορούσε μεταξύ των άλλων στον έλεγχο παράνομων οικοδομημάτων σε δημόσια οικόπεδα στην πόλη και σημαντικά έργα και μετατροπές στην Αγορά. Η στήλη ξαναχρησιμοποιήθηκε σε αναλημματικό τοίχο του ιερού της Αθηνάς.
Σε μικρή απόσταση ΝΔ της ακρόπολης υπάρχει σημαντική προϊστορική τούμπα, η οποία κατοικούνταν κατά τη Νεότερη Νεολιθική Περίοδο και την εποχή του Χαλκού (5η-2η χιλιετία π.Χ.). Μεταξύ της ακρόπολης και της τούμπας υπάρχουν ερείπια παλαιοχριστιανικής γέφυρας, κτισμένης με αρχαίο οικοδομικό υλικό και κουρασάνι, κάτω από την οποία περνούσε χείμαρρος. Από τάφους του νεκροταφείου της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου (τέλη 4ης χιλιετίας) της τούμπας προέρχονται χρυσά επιστόμια και άλλα κτερίσματα, τα οποία βρίσκονται στο Μουσείο Θεσσαλονίκης. Στους νότιους πρόποδες του Πάικου, ΒΔ της Κύρρου στη θέση «Καλούπια», στα 300μ. υψόμετρο υπάρχει εκτεταμένο υπαίθριο λατομείο πολύ καλής ποιότητας γκρίζου σκληρού ασβεστόλιθου. Οι λιθόπλινθοι από εκεί χρησιμοποιήθηκαν στα κτίρια της αρχαίας Πέλλας (ανάκτορο, αγορά, ιερά, σπίτια) και της αρχαίας Κύρρου (π.χ. στο τείχος). Στην πλαγιά υπάρχουν οι δρόμοι που χρησιμοποιούνταν για τη «λιθαγωγίαν», τη μεταφορά των όγκων-δόμων. Η εξόρυξη του υλικού πιθανότατα άρχισε από τα κλασικά χρόνια.
ΣΧΟΛΙΑ